Het Nederlandse en Europese rechtssysteem bieden aanknopingspunten voor een vaccinatieplicht, ondanks de schending van het recht op privéleven en lichamelijke integriteit, erkent Buijsen: “Grondrechten mogen ingeperkt worden, maar dat moet bij wet gebeuren. Verder moet er een legitiem doel zijn en moet een wet noodzakelijk en proportioneel zijn. Volksgezondheid is een erkend legitiem doel.”

Veel Europese landen, zoals Italië en Frankrijk, kennen al een vaccinatieverplichting voor ziektes zoals de mazelen en kinkhoest, maar Nederland niet. Dat is echter geen probleem, verklaart Buijsen: “Toch laat meer dan 90 procent van de [Nederlandse] ouders hun kinderen inenten tegen twaalf infectieziekten. Daarmee staat Nederland in Europa aan de top.”

Onnodig in Nederland

“Je ziet nu dat vaccinatie tegen Covid-19 alleen verplicht wordt in landen die een traditie van verplicht vaccineren kennen, zoals Italië en Frankrijk”, stelt Buijsen. De middelen voor zo’n verplichting zijn er in Nederland ook, maar de hoogleraar Gezondheidsrecht van de Erasmus Universiteit Rotterdam ziet hier geen reden toe: “Waarom zou je het willen? Honderd procent vaccinatiegraad is natuurlijk het beste, maar Nederlanders zijn al goed gevaccineerd tegen corona in vergelijking met inwoners van andere landen. Meer dan 85 procent van de volwassenen heeft twee prikken gehaald.”

Wat is onvrijwillige zorg?

“Onvrijwillige zorg wordt tegen de wil van de patiënt verleend”, zo stelt Den Exter. Hierbij kan het gaan om toedienen van medicatie, opname, insluiten, ondergaan van een medische controle, maar ook het afnemen van voorwerpen, zoals een telefoon. Den Exter maakt duidelijk het verlenen van deze onvrijwillige zorg een uitzondering is: “Het blijven de meest extreme inbreuken die je maakt op het menselijk lichaam.”

Om die reden moet er ook aan strikte vereisten worden voldaan, die sinds januari 2020 zijn vastgelegd in de Wvggz. Zo moet een zorginstelling bij ieder geval waarbij zij onvrijwillige zorg wil toedienen, een zorgmachtiging aanvragen bij de rechter. Per geval bekijkt de rechter of er aan bepaalde criteria wordt voldaan, zoals noodzaak, proportionaliteit en doelmatigheid. Het belangrijkste criteria is dat er sprake moet zijn van ernstig nadeel, die terug te voeren is naar de psychiatrische stoornis. Met ernstig nadeel wordt bedoeld dat de kans aanzienlijk is dat iemand zichzelf of een ander schade kan toebrengen. Als aan deze criteria wordt voldaan, kan de rechter de zorgmachtiging toekennen. Sinds de invoering van de wet zijn er acht gevallen voorgekomen waar de rechter de machtiging heeft toegekend.

Onvrijwillige zorg en verplichte vaccinaties

Den Exter licht toe dat verplichte vaccinatie iets anders is dan verplichte zorg in de psychiatrie: “Bij verplichte vaccinatie is geen sprake van dwang. Het is niet zo dat je wordt beetgepakt en dan gevaccineerd wordt. Dat is een belangrijk verschil.” Ook als mensen worden geweigerd in een café, restaurant of op de werkplek omdat ze niet gevaccineerd zijn, is er nog steeds geen sprake van dwang. “Het voelt als dwang, maar je hebt formeel nog steeds de keuze. Dat zie je ook in Frankrijk en Oostenrijk gebeuren: je hebt nog steeds de keuze om je te laten vaccineren en als je dat niet doet, betaal je een bekeuring”, aldus Den Exter.

Op de vraag of de kans bestaat dat (bepaalde groepen) mensen in de toekomst zullen worden gedwongen om zich te laten vaccineren antwoordt Den Exter dat hij dit niet zo snel ziet gebeuren. “Juristen geven aan dat als de wettelijke grondslag er is, het wel in lijn is met Europees Recht. Je hebt alleen echt een wettelijke grondslag nodig omdat je een inbreuk maakt op grondrechten. En dan is het alsnog alleen mogelijk onder de voorwaarden dat [vaccinatie onder dwang] echt noodzakelijk, proportioneel en doelmatig is. Dat zijn allemaal nog vraagtekens”, aldus Den Exter.

Ondanks dat Den Exter een gedwongen vaccinatie niet zo snel ziet gebeuren, is hij wel van mening dat de druk op de Nederlandse bevolking stapsgewijs mag worden opgevoerd: “Je begint met onder andere mondkapjes, maar als dat onvoldoende lijkt te werken, kun je steeds verder gaan tot bijvoorbeeld de 2G-maatregel die momenteel door de overheid wordt overwogen.”

Collectief besef en belang van lichamelijke integriteit

Het collectief besef speelt volgens Den Exter ook een rol in de strijd tegen corona. Hij vergelijkt hierbij de situatie in Nederland met die in Italië, waar hij gastdocent is aan de Universiteit van Bologna. Daar worden veel coronamaatregelen ingevoerd, zelfs binnen het onderwijs, welke effectief gehandhaafd en gehoorzaam opgevolgd worden. Niemand heeft daar volgens Den Exter problemen mee. “Dat komt mede door de gebeurtenissen die zich in het verleden hebben afgespeeld in Bergamo en andere gebieden in Italië. Iedereen heeft daar gezien hoe de legertrucks naar de crematoria werden gestuurd. Zo erg was de situatie. Dat geeft wel aan dat het collectief besef daar veel beter is ontwikkeld”, aldus Den Exter.

Een laatste gedeeltelijke rol is weggelegd voor het belang dat in Nederland wordt gehecht aan lichamelijke integriteit. Deze integriteit is volgens Den Exter erg belangrijk, maar  hij stelt ook dat er zich omstandigheden kunnen voordoen waarbij het publieke belang en vooral het collectieve gezondheidsbelang rechtvaardigt dat er inbreuken gemaakt worden op deze rechten. Volgens Den Exter lijkt het collectief gezondheidsbelang momenteel een inferieure rol te spelen in de Nederlandse samenleving: “Vooral de individuele autonomie en keuzevrijheid is eigenlijk meer de norm dan dat het een instrument moet zijn om het gezondheidsbelang te dienen, want dat staat primair. Dat moet de grondslag zijn.”

Voordat nagedacht kan worden over een eventuele invoering van een vaccinatieplicht, moet het duidelijk zijn dat er geen minder ingrijpende alternatieven voorhanden zijn: “het gaat eerst om vrijwilligheid en als alle vervolgstappen niet effectief zijn, dan pas -in het laatste stadium- gaan lidstaten over tot zo’n verplichting”, aldus Den Exter. Hij benadrukt dat de overbelasting van ons zorgstelsel  hierbij altijd het uitgangspunt is.

Stap voor stap

Den Exter ziet, gezien de huidige discussie omtrent het invoeren van de 2G-maatregel, een vaccinatieplicht niet snel gebeuren in Nederland. Deze maatregel is in Oostenrijk eerder al wel ingevoerd. De gezondheidsjurist van de Erasmus Universiteit Rotterdam wijst erop dat de situatie in Oostenrijk niet volledig vergelijkbaar is met de situatie in Nederland: “Oostenrijk is anders, omdat het daar om een veel lager vaccinatiepercentage gaat. De urgentie is daar dan ook groter. In Nederland zullen we eerst de andere stappen ondernemen voordat een verplichting überhaupt op tafel komt.”

Nooit gedwongen vaccineren

Den Exter benadrukt verder dat een eventuele vaccinatieplicht niet hetzelfde is als dwang: “je wordt niet beetgepakt door vier verpleegkundigen om vervolgens onder de dwang een vaccinatie te krijgen thuis.” Wat volgens Den Exter wel het gevolg is van een vaccinatieplicht is dat je het risico loopt op een boete wanneer je jezelf niet laat vaccineren.

Of er in Nederland ooit daadwerkelijk een vaccinatieverplichting komt, kan Den Exter niet zeggen, dat is immers een politieke vraag. Wel is hij van mening dat de wet aangrijpingspunten biedt om het in juridische zin rond te krijgen, onder bepaalde voorwaarden: “het hangt af van de vaccinatiegraad, de druk op de zorg en hoe effectief de huidige en bestaande maatregelen zijn.”

De gedachte achter het 2G-beleid is, in vergelijking met het 3G-beleid, dat de kans voor ongevaccineerden groter is om na een besmetting in het ziekenhuis te belanden, dan mensen die hersteld of gevaccineerd zijn. Door invoering van het 2G–beleid moet de ziekenhuisbelasting worden beperkt.

Lidstaten bepalen zelf

Volgens Buijsen is de verhouding van het 2G-beleid tot mensenrechten een moeilijk verhaal. “Veel juristen vinden de inperking van grondrechten van niet-gevaccineerden bij het huidige 3G-beleid nog beperkt. Testen is op veel plaatsen mogelijk, waardoor ook ongevaccineerden nog volop deel kunnen nemen aan het maatschappelijke leven”, stelt Buijsen. “De Europese rechters hebben zich nog niet uitgesproken over het 2G-beleid, volgens uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens hebben lidstaten veel vrijheid bij het nemen van maatregelen die de gezondheid bevorderen”, aldus Buijsen.

Wetswijziging ten behoeve van 2G-beleid

In Duitsland is begin oktober de uitbreiding van het 2G-beleid naar winkels goedgekeurd, daarvoor mocht dit alleen in de horeca. Het is goedgekeurd voor winkels, omdat het volgens de Duitse rechter veiliger is en het meer vrijheid biedt aan bezoekers. “Ik verwacht dat een Nederlandse rechter de bestrijding van de pandemie zo zwaarwegend zal achten, dat het discrimineren van niet-gevaccineerde toch in lijn met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens wordt bevonden”, stelt Buijsen. Tegelijkertijd is het 2G-beleid volgens Buijsen onontgonnen terrein: “Hoe het Europees Hof voor de Rechten van de Mens tegen deze ontwikkelingen aankijkt, weten we niet.”

Voor een invoering van het 2G-beleid is een wetswijziging nodig die langs de Raad van State gaat. Vervolgens wordt hier in de Tweede en Eerste kamer over gestemd. Of er een meerderheid in de Tweede Kamer zal worden behaald, is nog onduidelijk. Veel partijen zeggen op dit moment niet voor een dergelijk beleid te zijn. Toch sluiten zij een 2G-beleid ook niet geheel uit.

Bron: Erasmus Universiteit